Special Category Status: సార్వత్రిక ఎన్నికలు ముగిసిన వేళ ప్రధానమంత్రి నరేంద్ర మోడీ నేతృత్వంలో జాతీయ ప్రజాస్వామ్య కూటమి (ఎన్డీఏ) తమ ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేసేందుకు సిద్ధమవుతుంది. ఈ తరుణంలో దేశ రాజధాని ఢిల్లీలో ఎన్డీఏ కూటమి భాగస్వాములతో కలిసి బీజేపీ సమావేశాలు నిర్వహిస్తుంది. దీంతో రాజకీయ వర్గాల్లో రకరకాల ఊహాగానాలు మొదలయ్యాయి. కూటమిలోని మిత్రపక్షాల నుంచి వివిధ రకాల డిమాండ్లు వినిపిస్తున్నట్లు వార్తలు చక్కర్లు కొడుతున్నాయి. ఈ తరుణంలో ఎన్‌డీఎ భాగస్వామ్య పక్షాల్లో ముఖ్యమైన జెడీయు, టీడీపీ వంటి పార్టీలు ప్రత్యేక హోదాను డిమాండ్ చేస్తున్నాట్లు సమాచారం. ఇప్పటికే గత కొంత కాలంగా ఆంధ్రప్రదేశ్ కు ప్రత్యేక హోదా కావాలని ప్రభుత్వం డిమాండ్ చేస్తున్న విషయం అందరికి తెలిసిందే. అయితే దేశంలో ఎన్ డీఏ కూటమి ఏర్పాటు చేసే వేళ తెర మీదకు వచ్చిన ఈ అంశంపై సర్వత్రా చర్చలు జరుగుతున్నాయి. అసలు ప్రత్యేక హోదా ఏంటి, దాని వల్ల కలిగే ప్రయోజనాలు ఏంటో ఇప్పుడు తెలుసుకుందాం.
‘ప్రత్యేక కేటగిరీ హోదా’ (SCS) అంటే ఏమిటి?
ఒక రాష్ట్రం వెనుకబడిన పరిస్థితుల్లో ఉంటే దానిని అభివృద్ధి చేసేందుకు రాష్ట్రానికి ప్రత్యేక కేటగిరీ హోదా (SCS) కేటాయిస్తారు.
భౌగోళిక మరియు సామాజిక-ఆర్థిక ప్రతికూలతలను ఎదుర్కొంటే వారి వృద్ధి రేటుకు హోదా ఇవ్వబడుతుంది.
రాష్ట్ర సమగ్ర అభివృద్ధికి రాజ్యాంగంలో ప్రత్యేక హోదాను కేటాయించే నిబంధన ఏదీ లేనప్పటికీ, 1969లో ఐదవ ఆర్థిక సంఘం సిఫారసుల మేరకు ప్రత్యేక కేటగిరీ హోదా నిబంధనను రూపొందించారు.
ఏ రాష్ట్రాలు మొదటిసారిగా ప్రత్యేక హోదా పొందాయి?
జమ్మూ కాశ్మీర్ (ప్రస్తుతం ఆర్టికల్ 370 రద్దు తర్వాత కేంద్ర పాలిత ప్రాంతం), అస్సాం, నాగాలాండ్‌లు 1969లో ప్రత్యేక హోదా పొందిన మొదటివి. తర్వాత, అస్సాం, నాగాలాండ్, హిమాచల్ ప్రదేశ్, మణిపూర్, మేఘాలయ, సిక్కిం, త్రిపుర, అరుణాచల్ ప్రదేశ్, మిజోరం, ఉత్తరాఖండ్, తెలంగాణతో సహా పదకొండు రాష్ట్రాలు ప్రత్యేక కేటగిరీ రాష్ట్ర హోదాను పొందాయి. 2014 ఫిబ్రవరి 18న అప్పటి కాంగ్రెస్ నేతృత్వంలోని యుపీఎ ప్రభుత్వంలో పార్లమెంటు బిల్లును ఆమోదించిన తర్వాత ఆంధ్రప్రదేశ్ నుండి విడిపోయిన తర్వాత తెలంగాణకు ప్రత్యేక హోదా ట్యాగ్ వచ్చింది. ఈ తరుణంలో 14వ ఆర్థిక సంఘం ఈశాన్య, మరియు మరో 3 రాష్ట్రాలు మినహా పలు రాష్ట్రాలకు ‘ప్రత్యేక కేటగిరీ హోదా’ను రద్దు చేసింది. పన్నుల పంపిణీ ద్వారా అటువంటి రాష్ట్రాల్లో వనరుల అంతరాన్ని 32% నుండి 42%కి పెంచాలని సూచించింది. మరోవైపు ప్రత్యేక కేటగిరీ రాష్ట్రం, శాసనసభ, రాజకీయ హక్కులను పెంచే ప్రత్యేక హోదాకు భిన్నంగా ఉంటుంది. ప్రత్యేక హోదా అనేది ఆర్థిక అంశాలతో మాత్రమే వ్యవహరిస్తుంది.
ప్రత్యేక కేటగిరీ రాష్ట్రాన్ని పొందడానికి రాష్ట్రానికి ముందు ఉన్న పరిస్థితులు ఏమిటి?
ఒక రాష్ట్రం కొండ భూభాగాన్ని లేదా ప్రాంతాన్ని కలిగి ఉండాలి. తక్కువ జనాభా సాంద్రత లేదా గిరిజన జనాభాలో గణనీయమైన వాటా ఉండాలి. పొరుగు దేశాలతో సరిహద్దుల వెంట వ్యూహాత్మక స్థానం కలిగి ఉండాలి. ఆర్థికంగా, మౌలిక సదుపాయాల్లో రాష్ట్రం వెనుకబడి ఉండాలి. రాష్ట్ర ఆర్థిక వ్యవస్థ యొక్క అసమంజసమైన స్వభావం కలిగి ఉండే ప్రత్యేక కేటగిరి హోదా పొందవచ్చు.
ప్రత్యేక కేటగిరీ హోదా వల్ల కలిగే ప్రయోజనాలు?
ఒక రాష్ట్రానికి ‘ప్రత్యేక కేటగిరీ హోదా’ లభిస్తే, ఇతర రాష్ట్రాలలో 60 శాతం లేదా 75 శాతంతో పోలిస్తే కేంద్ర ప్రాయోజిత పథకాన్ని అమలు చేయడానికి కేంద్ర ప్రభుత్వం 90 శాతం నిధులను ఇవ్వాలి. కేటాయించిన డబ్బు ఖర్చు చేయకుంటే ప్రత్యేక హోదా పోతుంది. కస్టమ్స్, ఆదాయపు పన్ను, కార్పొరేట్ పన్నుతో సహా పన్నులు, సుంకాలలో రాష్ట్రం గణనీయమైన రాయితీలను కూడా పొందుతుంది. కేంద్రం స్థూల బడ్జెట్‌లో 30 శాతం భాగం ప్రత్యేక కేటగిరీ రాష్ట్రాలకు వెళుతుంది.